Bağımlılık

Bağımlılık Nedir? 

Bir maddenin belirgin bir etkiyi yakalamak için alınması ile ortaya çıkan bedensel, ruhsal ya da sosyal sorunlara rağmen madde alımının devam etmesi; bırakma isteğine rağmen bırakılamaması, aynı etkiyi elde edebilmek için giderek artan miktarda madde kullanılması ve maddeyi alma isteğinin durdurulamaması durumu bağımlılık olarak tanımlanmaktadır.  

Aslında madde kullanıcısının beyninde yapısal ve nörokimyasal değişikliklere bağlı olarak istemli madde kullanma davranışının zorlantılı madde kullanımına dönüşmesi biçiminde sonuçlanan bir beyin hastalığıdır. Diğer tüm ruhsal hastalıklarda olduğu gibi bağımlılık;  önlenebilir, tedavi edilebilir, biyolojik değişikliklere yol açar, tedavi edilmezse ömür boyu sürebilir ve davranış değişikliklerine yol açar. 

Madde Kullanım bozuklukları için DSM-5 Tanı Kriterleri:

A-12 aylık  bir   dönem   içinde,   aşağıdakilerden  en az ikisi ile kendini gösteren, (ya da daha  fazlası), klinik  olarak belirgin bir sıkıntıya ya da işlevsellikte düşmeye  yol açan sorunlu bir  madde kullanımı örüntüsü: 

1. Çoğu kez, istendiğinden daha büyük ölçüde ya da daha uzun süreli olarak madde alınır.

1. Madde kullanmayı bırakmak ya da denetim altında tutmak için sürekli bir istek ya da sonuç vermeyen çabalar vardır.
2. Madde elde etmek madde kullanmak ya da yarattığı etkilerden kurtulmak için gerekli etkinliklere çok zaman ayrılır.
3.  Madde kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da kendini zorlanmış hissetme.
4.  İşte,  okulda ya da evdeki konumunun gereği  olan  başlıca  yükümlülüklerini  yerine getirememe ile sonuçlanan, yineleyici madde kullanımı.
5. Maddenin  etkilerinin  neden   olduğu   ya  da   alevlendirdiği,  sürekli   ya  da   yineleyici  toplumsal ya da kişiler arası sorunlar olmasına karşın madde kullanımını sürdürme.
6. Madde kullanımından ötürü önemli  birtakım  toplumsal,  işle  ilgili  etkinliklerin  ya   da eğlenme dinlenme etkinliklerinin bırakılması ya da azaltılması.
7. Yineleyici bir biçimde tehlikeli olabilecek durumlarda madde kullanma.
8. Büyük bir olasılıkla  maddenin  neden   olduğu   ya   da  alevlendirdiği,   sürekli   ya   da yineleyici bedensel ya da ruhsal bir sorunu olduğu bilgisine karşın madde kullanımı  sürdürülür.
9. Aşağıdakilerden biriyle tanımlandığı üzere Dayanıklılık (Tolerans) gelişmiş olması; 

1. a) Esrikliği  (entoksikasyonu)   ya  da   istenen   etkiyi  sağlamak   için   belirgin  olarak   artan ölçülerde   madde   kullanma   gereksinimi;   
2. b)   Aynı   ölçüde   madde   kullanımının sürdürülmesine karşın belirgin olarak daha az etki sağlanması.

1. Aşağıdakilerden biriyle tanımlanması üzere, yoksunluk gelişmiş olması;

1. a) Kullanılan maddeye  özgü   yoksunluk  sendromu;  
2. b)  Yoksunluk   belirtilerinden   kurtulmak  ya  da kaçınmak için madde ya da yakından ilişkili başka bir madde alır.

Varsa belirtiniz:

Erken  yatışma  evresinde:  Daha  önce  madde   kullanım  bozukluğu  için   tanı  ölçütleri  tam  karşılandıktan sonra, madde kullanım bozukluğunun hiçbir tanı ölçütü (A4 tanı ölçütü dışında  madde kullanmaya içinin gitmesi ya da madde kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da  kendini   zorlanmış   hissetme)  12   aydan   daha   kısa  süreli  olmak   üzere   en  az   üç   aydır  karşılanmamış olmaktadır.

Sürekli yatışma  ile  giden:  Daha önce  madde  kullanım bozukluğu  için  tanı ölçütleri  tam karşılandıktan  sonra,   madde  kullanım   bozukluğunun   hiçbir   tanı   ölçütünü   (A4   tanı   ölçütü dışında; ‘’Madde kullanmaya içinin gitmesi ya da madde kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya  da  kendini zorlanmış   hissetme’’) 12  ay  ya da   daha uzun   süredir hiçbir  zaman karşılamamıştır.

Denetimli  çevrede:  Kişi  maddeye   ulaşmada  kısıtlanmış  bir  çevrede  ise  bu  ek  belirleyici kullanılır.

Ağır olmayan: 2-3 belirtinin olması,  

Orta derece: 4-5 belirtinin olması, 

Ağır:  6 ya da daha fazla belirtinin olması.

Bağımlılık Nasıl Gelişir?

Bağımlılık gelişimi diğer tüm ruhsal hastalılarda olduğu gibi biyopsikososyal bir kavram olarak ele alınmalıdır. Tek bir nedenden ziyade çoklu sebeplerin bir araya gelmesiyle oluşan bir hastalıktan bahsetmek daha doğru olacaktır (şekil 1).  Ayrıca farklı nedenler farklı yaşlarda ve farklı kültürlerde daha fazla öneme sahip olabilmektedirler. Örneğin ergenlerde dürtüsellik biyolojik zemininde rol model alma ve özenme sosyal faktörleri ile oluşabilmekte iken yaşlılarda diğer fiziksel hastalıklar için önerilen bazı ilaçların bağımlılık yapıcı etkisi sonucu kullanımın devam etmesi ve hastalığa dönüşmesi görülebilir.

Bağımlılıkların multifaktöryel, multigenetik etyolojiye sahip olduğu söylenebilir. Alkol ve alkol dışı diğer uyuşturucu maddelerin genetik geçişi üstüne son yıllarda yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Madde kullanan kişilerin ailelerinde de madde kullanımının sık olduğu bilinmektedir. Ancak bu veri madde kullananların çocuklarında da madde kullanımının olmasının nedenlerini genetik teoriler tek başına açıklayamamaktadır. Aile biçimleri ve aileden öğrenmenin de genetik etkenler dışında ayrı bir etken olduğu ve hangisi etkenin çocuğun madde kullanımına yol açtığı bir tartışma konusudur.

Madde bağımlılığında etken olan en önemli nörotransmitter sistemleri; opiyat, katekolamin ve GABA sistemleridir. Dopaminerjik nöronların beynin limbik ve kortikal bölgesine olan uzantılarının insanın ödül sistemi merkezi olduğu bilinmektedir. 

Madde bağımlılığının davranışsal modelleri bu bozukluğun gelişmesinde öğrenmenin önemini vurgulamaktadır. Klasik ve operant koşullanma yoluyla, olaylar ve olaylar hakkında edinilen bilgi arasındaki bağlantı madde kullanım davranışını pekiştirmektedir. Örneğin, alkol tüketimi, alkolün kullanıldığı çevredeki birçok uyarana bağlıdır. Alkollü bir içeceğin kokusu ve tadı en aşikar etmenlerden biridir. Daha hassas uyaranlar ise ortam (barlar), bağlam (kutlamalar) veya kişinin madde tüketirken içinde bulunduğu ruh halidir (mutlu, üzüntülü, yalnız). Çevresel etmenlerle eşleştirilen tekrarlanan madde kullanımı bu etmenleri koşullanmış uyaranlara dönüştürür ve madde kullanım davranışı bu şekilde gelişir.

Bağımlılık Tedavisi Nasıl Yapılır?

Bağımlılık multifaktoriyel etiyolojik kökenlere sahip bir bozukluk olduğu için tedavi yaklaşımları da başta nörobiyolojik alanlara müdahale olmak üzere birçok alana yönelik tedavi girişimlerini içermektedir. Yoksunluk belirtilerini gidermek için detox tedavileri olarak bilinen ilaç tedavileri, arınma sonrası aşerme ile başa çıkmak için kullanılan tedavilerin yanı sıra psikososyal müdahaleler olarak bilinen psikoterapiler, aile terapileri, grup terapileri gibi seçenekler yer almaktadır. Kişinin tıbbi durumuna ve ihtiyaçlarına göre özelleştirilmiş müdahaleler uygulanmaktadır.

Bağımlılık Türleri Nelerdir?  

Bağımlılığın birçok çeşidi bulunmaktadır. Ancak aşağıda en yaygın görülen bağımlılık türlerini görebilirsiniz:

1.  Alkol Bağımlılığı 
2. Madde Bağımlılığı 
3. Oyun Bağımlılığı
4. Kumal Bağımlılığı 
5. Teknoloji Bağımlılığı
6. Alışveriş Bağımlılığı 
7. Yeme Bağımlılığı 

Alkol Bağımlılığı

Alkol bağımlılığı, kişilerin her gün saat ayrımı yapmadan yüksek miktarda alkol tüketmesi ve olmadığı zamanlarda eksikliğini çekmesine neden olan kullanım bozukluğu olarak tanımlanabilir. Bireyin zarar gördüğü halde kullanıma devam etmesi, kullanımı kontrol edememe, azaldığında yoksunluk belirtileri göstermesi ve alkolün eskiye göre zaman içinde eski etkisini kaybetmesi öne çıkan belirtiler arasında yer almaktadır. 

Alkol bağımlılığı yazımızı okumak için tıklayın: https://irispsikoterapi.com/ruh-sagligi-hizmetleri/alkol-bagimliligi/

Madde Bağımlılığı 

Vücudun işleyişini olumsuz etkileyen zararlı maddelerin kullanılması ve kullanılmadığı zaman yoksunluk hissedilmesi sonucu oluşan bağımlılık türüdür. Bu maddeler beyni etkileyerek kişide konuşma zorluğu ya da hareket kısıtlaması gibi etkilere neden olabilir. Zamanla uyuşturucu maddeler kişinin yaşamında en önemli rolu oynar ve kullanım dozu da gitgide arttırılır. 

Madde bağımlılık ile ilgili daha detaylı bilgi için:  https://irispsikoterapi.com/ruh-sagligi-hizmetleri/madde-bagimliligi/ 

Oyun Bağımlılığı

Bilgisayar, video ya da konsol oyunları gibi oyunlarda normalden çok daha uzun süre geçirilmesi sonucu oluşan bağımlılık türü olarak tanımlanabilir. Birey kendini sosyal hayattan soyutlayacak şekilde oyun üzerinde çok fazla vakit geçirir, zaman içerisinde oyun oynama süresini arttırır ve oynamadığında ise yoksunluk belirtileri göstermeye başlayabilir. 

Oyun bağımlılığı ile ilgili yazımız: https://irispsikoterapi.com/ruh-sagligi-hizmetleri/oyun-bagimliligi/ 

Kumar Bağımlılığı 

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre davranışsal bağımlılıklar arasında yer alan kumar bağımlılığı, bireyin zarar görmesine rağmen oynama üzerinde bir kontrol sağlayamaması, kumarı hayatının merkezine koyması sonucu oluşan bir bağımlılık türüdür. Sık sık kumar oynamayı düşünme, oynadığınız gizlemek ya da oynamak için yalan söylemek öne çıkan belirtiler arasında yer almaktadır. 

 Kumar bağımlılığı ile ilgili yazımızı okumak için tıklayın: https://irispsikoterapi.com/ruh-sagligi-hizmetleri/kumar-bagimliligi/ 

Bağımlılık ile ilgili en çok merak edilenler:

 Kaç çeşit bağımlılık vardır? 

Bağımlılık türleri kişilerin kullandığı maddeye ya da davranış biçimine göre değişiklik göstermektedir ve bu türler de kendi içlerinde ayrılmaktadır. Ancak Dünya Sağlık Örgütü’nün sınıflandırmasına göre olan madde bağımlılığı türleri; alkol bağımlılığı, esrar tipi bağımlılık, kokain tipi bağımlılık, uyarıcı tipi bağımlılık, opiat tipi bağımlılık, hallusinojen tipi bağımlılık, solunan çözücü tipi bağımlılık, tütün tipi bağımlılık olarak sıralanabilir. 

Aileler çocuklarının bağımlı olduklarını nasıl anlar? 

 Kişilerde olan fiziksel ve psikolojik değişimler bağımlılık türü ve kullanılan maddeye göre değişiklik gösterir. Bağımlılıktan şüphelendiğiniz bireyin sosyal yaşamını, fiziksel değişimini gözlemleyebilir ve takip edebilirsiniz. Bağımlı birey, bağımlı olduğu şeyi hayatının merkezine koyduğundan dolayı zamanla sosyal çevresinden uzaklaşabilir. 

Bağımlılığa neden olan faktörler nelerdir? 

Bağımlılığın oluşmasında birçok etken bulunabilir. Kesin nedenleri olmamakla birlikte bireyin psikolojik durumu, sosyal çevresi, aile ve toplum kültürü, sevgi eksikliği, gelecek kaygısı, maddi durum risk faktörleri arasında öne çıkanlardandır.  

 Stres bağımlılık yapar mı? 

 Tek başına kesin bir neden olmamaklşa birlikte kişinin yaşam koşulları, iş ve sosyal çevresinde yaşadığı baskı ve bu baskı sonucu gelişen stres bağımlılığın gelişmesinde bir neden olabilir. 

Bağımlılık belirtileri nelerdir? 

 Kullanılan maddeye ya da bağımlılığın çeşidine göre kişilerde oluşan etkiler, belirtiler değişiklik gösterebilir. Ancak tüm bağımlılık türlerinde ortak görülen bazı belirtileri şöyle sıralayabiliriz; sosyal çevreden uzaklaşma, fiziksel ve ruhsal sıkıntılar yaşama, aile ilişkilerinde kopmalar, bağımlılık nedeni maddeye ulaşılamayınca oluşan yoksunluk…